Wszelkie umowy cywilnoprawne zawierane pomiędzy przedsiębiorcami, jako podmiotami będącymi profesjonalistami w danej dziedzinie gospodarczej, często zawierają w sobie szczegółowe klauzule określające lub modyfikujące odpowiedzialność każdej ze stron za nienależyte wykonanie umowy. Choć obowiązująca na podstawie art. 3531 k.c. zasada swobody umów dopuszcza umowne określenie wzajemnej odpowiedzialności, należy przy tym pamiętać o ograniczeniach nakładanych z drugiej strony przez obowiązujące przepisy.
W przypadku braku szczegółowych postanowień umownych w zakresie odpowiedzialności za jej nienależyte wykonanie, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności, przy czym w przypadku dłużnika prowadzącego działalność gospodarczą należytą staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności (art. 472 k.c. w zw. z art. 355 §2 k.c.). Dłużnik może zwolnić się z odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeżeli jest to spowodowane okolicznościami, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 471 k.c.). Dłużnik odpowiada więc na zasadzie winy za należyte wykonanie umowy, które z kolei mierzone jest miarą należytej staranności, przy czym w przypadku podmiotów prowadzących działalność gospodarczą należyta staranność oceniana jest z punktu widzenia profesjonalnego charakteru działalności.
Również w braku szczegółowych postanowień umownych, dłużnik odpowiada na zasadzie ryzyka, jak za własne działanie lub zaniechanie – za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, a także osób, którym wykonanie zobowiązania powierza (art. 474 k.c.). Szczegółowe omówienie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka za podwykonawców dłużnika omówione zostanie w odrębnym artykule.
Jak zostało jednak przedstawione na wstępie – strony w ramach swobody umów posiadają uprawnienia do odmiennej regulacji wzajemnej odpowiedzialności. Powyżej opisane modelowe zasady mogą doznawać na gruncie zawierania czynności prawnych zarówno ograniczeń jak i rozszerzeń, jednakże powinno nastąpić to z jednoczesnym określeniem oznaczonych okoliczności, za które dłużnik przyjmuje odpowiedzialność lub jest z niej zwalniany. Należy pamiętać również, że nieważne pozostaje zastrzeżenie umowne, zgodnie z którym dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie – tak więc modyfikacja odpowiedzialności może dotyczyć wyłącznie szkody wyrządzonej na skutek winy nieumyślnej przejawiającej się niedbalstwem (art. 473 §1 i §2 k.c.).
Wymóg oznaczenia szczegółowych okoliczności, za które strony ograniczają lub rozszerzają wzajemną odpowiedzialność prowadzi do nieważności postanowień umownych statuujących bezwzględną odpowiedzialność dłużnika, jak np. „Dłużnik odpowiada za wszelką szkodę wobec wierzyciela bez względu na przyczyny niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania”. W praktyce sądowej ugruntowany pozostaje pogląd, że okoliczności zaostrzające odpowiedzialność dłużnika muszą być wskazane precyzyjnie, muszą być oznaczone, bowiem ogólne stwierdzenie o odpowiedzialności „bez względu na przyczyny” nie jest wystarczające (vide: orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1949 r. Wa 286/48).
Jako dopuszczalne na gruncie umownej modyfikacji odpowiedzialności umownej należy uznać ustalenie kwotowego limitu odszkodowania dłużnika. Natomiast w przypadku ustalenia limitu rażąco zaniżonego, jawnie nieprzystającego do wartości przedmiotu umowy, należy mieć na uwadze zagrożenie skuteczności takiego postanowienia ze względu na możliwe uznanie czynności za zmierzającą do obejścia ustawy lub sprzeczną z zasadami współżycia społecznego.
Postanowienia umowne modyfikujące odpowiedzialność stron powinny zostać zapisane w taki sposób, aby z ich treści niewątpliwie wynikała zgoda stron na dokonanie określonych zmian.
Dopuszczalna również pozostaje modyfikacja zasady odpowiedzialności, tj. w miejsce odpowiedzialności na zasadzie winy dłużnik zgodnie z umową może przyjąć odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (np. w całości za określony w umowie przedmiot zlecenia, bez względu na przypisanie dłużnikowi winy nieumyślnej). Jednakże w.w. modyfikacja umowna wymaga w swojej treści określenia okoliczności wyłączających odpowiedzialność dłużnika (odpowiedzialność dłużnika nie może być w żadnym wypadku absolutna), np. wskazanie zwolnienia z odpowiedzialności w przypadku wystąpienia siły wyższej lub z wyłącznej winy poszkodowanego albo osoby trzeciej.
W przypadku umownego określania odpowiedzialności należy mieć na uwadze odpowiedzialność na zasadzie ryzyka przypisywaną przez ustawę dłużnikowi w niektórych typach umów, tak jak np.:
– odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej (art. 556 k.c.)
– odpowiedzialność dostawcy z tytułu rękojmi za wady fizyczne dostarczonych rzeczy (art. 609 k.c.)
– odpowiedzialność dotycząca rękojmi za wady przy umowie o roboty budowlane (art. 656 kc)
Niniejsze opracowanie nie uwzględnia wpływu zawarcia kar umownych na umowne określenie odpowiedzialności.